Hukuk-ı cezaiyye mehazı ve mevzuu itibariyle ayrı ayrı kısımlara münkasımdır.
Mehazı itibarıyla ikiye münkasımdır: Biri hukuk-ı tabîiyye-i ceza ki akl-ı selîm vasıtasıyla istinbat olunan cerâim ile bunlar hakkında tayin olunan mücâzata müteallik kavaid-i esasiyye-i nazariyyeyi beyan eder.
Hukuk-ı tabîiyye-i cezaiyye (Philosophie du droit pénal) denilen hikmet-i hukuk-ı cezadan ibaret olup ceza vermek hakkı ne esasa müstenid ve kime aittir? Hakk-ı mücâzatın hudut ve şeraiti ve cerâimin mâhiyeti ve cezanın meşruiyyetiyle şerait ve fevaidi ve mücrimin evsafı nedir? Şahs-ı mutazarrır kimdir? Gibi mesail-i mühimme-i nazzariyyeyi tedkik eder ki bast ve izah edeceğimiz nazariyyât-ı hukuk-ı ceza bu misillü kavaid-i mesail-i nazariyyeyi müştemil ve binaenaleyh bilâhare şerh ve izah edeceğimiz ahkâm-ı kanuniyyenin gavamiz u habâyâsına husul-i vukufa vasıta-ı yegâne olan kavaid ve mesail-i mezkura kanun-ı cezada sarâhat-ı kâfiyye görülmeyen ahkâm-ı cezaiyyeyi fehm ve istidlâle velâsiyyemâ cürmü teşkil eden fiilin tayin-i mâhiyet ve derecâtiyle tahdîd-i mücâzatında ehemm ve elzem olan takdir-i hükkâmın isabetine medar-ı azimdir.
Ceza hukuku, kaynağı ve konusu itibariyle ayrı ayrı kısımlara ayrılır.
Kaynağı itibariyle ikiye ayrılır: Biri tabii (doğal) ceza hukuku ki aklıselim (sağduyu) yoluyla anlaşılan suçlar ile bunlar hakkında belirlenen cezalara dair temel kuralların teorisini beyan eder.
Doğal ceza hukuku (Philosophie du droit pénal) denilen ceza hukuku felsefesinden ibaret olup ceza verme hakkı hangi esasa dayalıdır ve kime aittir? Cezalandırma hakkının sınırları ve şartları ve suçların niteliği ve cezanın meşruluğu ile şartları ve faydaları ve suçlunun nitelikleri nedir? Zarar gören şahıs kimdir? Gibi önemli teorik meseleleri inceler ki beyan ve izah edeceğimiz ceza hukuku teorisi bu gibi kurallar teorisi meselelerini içerir ve dolayısıyla daha sonra şerh ve izah edeceğimiz kanun hükümlerinin muğlak ve örtülü yönlerinin anlaşılmasına yegâne araç olan kurallara ve mezkûr meselelere, ceza kanununda yeterli açıklık görülmeyen ceza hükümlerini anlamaya ve muhakeme etmeye ve özellikle suç oluşturan fiilin niteliğini ve derecelerini tayin ile cezalarını belirlemede önemli ve lüzumlu olan hâkimlerin takdirinin isabetine büyük yardımcıdır.
Kaynak: Mehmed Aziz, Osmanlı Ceza Hukuku: Mufassal Nazariyyât-ı Ceza, İstanbul, On İki Levha Yayıncılık, 2020, 3 – 4.